Αρχαία Ήλιδα

ΑΡΧΑΙΑ ΗΛΙΔΑ

¨Ηλείοις δε μέτεστι μεν πολέμου του προς Ιλίω, μέτεστι δε και έργων των κατά την Μήδων ες την Ελλάδα έφοδον¨

                                                                                                            (Παυσανία V, 4,7)

ΓΕΝΙΚΑ

Αν και σήμερα η Αρχαία Ολυμπία έχει διεθνή ακτινοβολία λόγω της αφής της φλόγας από το ναό της Ήρας για την έναρξη των Ολυμπιακών Αγώνων, η πρωτεύουσα των Αρχαίων Ηλείων, η Ήλιδα, ήταν η πόλη που διοργάνωνε τους αγώνες για περισσότερα από χίλια χρόνια.

Ο περιηγητής Παυσανίας, το 170 μ.Χ. επισκέφτηκε την Ήλιδα, που τότε ήταν  υπό ρωμαϊκή κατοχή, βρίσκοντας  μία πόλη σε ακμή, με θέατρο, στοές, Γυμνάσια, ιππόδρομο, εργαστήρια, ναούς και άλλα οικοδομήματα. Καταλάμβανε τότε έκταση από τη κοίτη του ποταμού Λάρισου, ακολουθώντας τις κορυφές των Σανταμεριώτικων βουνών (αρχαία Ακρώρεια) και έπειτα του Ερύμανθου. Σύνορό της στα νοτιοανατολικά ήταν η κοίτη του ποταμού Ερύμανθου και πέρα από τον ποταμό Αλφειό, ο ποταμός Διάγων. Ακολουθούν τα σύνορα στις κορυφές του όρους Μίνθη και προς το νότο η κοίτη του ποταμού με το θηλυκό όνομα, Νέδα.

H αρχαιολογική έρευνα έχει φέρει στο φως 120 οικισμούς και έχει εντοπίσει άλλους 200 ως επιβεβαίωση της πυκνοκατοίκησης σε μικρές οικιστικές μονάδες, με μεγαλύτερη τη πρωτεύουσά της, Ήλις.

Οι μύθοι συνδέουν άμεσα τη πόλη με τον Ηρακλή και έναν από τους άθλους του που πραγματοποιήθηκε στην Ήλιδα, «ο καθαρισμός των στάβλων του βασιλιά Αυγεία»,ενώ οι απόγονοί του μαζί με τους Αιτωλούς και αρχηγό τους τον Όξυλο ,αφού εγκαταστάθηκαν μαζί με τους Επειούς λόγω παλιάς συγγένειας με αυτούς, μεγάλωσαν την Κοίλην (Ήλιν), πήραν τη Πισάτιδα και δημιούργησαν την Ολυμπία. Επίσης αναβίωσαν τους αγώνες δρόμου στο ιερό του Δία της Ολυμπίας, το οποίο τότε ανήκε στην Πίσα                                                                                                                                                                                                                                                                                                             

Η ΛΑΤΡΕΙΑ ΣΤΗΝ ΗΛΙΔΑ

Η Ήλιδα υπήρξε η έδρα μερικών από τις σημαντικότερες λατρείες της αρχαίας Ελλάδας. Η λατρεία του Δία κατέστησε την Ολυμπία σπουδαίο πανελλήνιο κέντρο. Ο Παυσανίας ότι τόσο στην Ολυμπία όσο και στην Ήλιδα, ο Δίας είχε λατρευτεί με πολλά επίθετα (Απόμυιος, Άρειος, Κεραύνειος, Λευκαίος, Αλείος κ.ά.).                                    Βαθιές ρίζες στην Ηλεία είχε η λατρεία του Άδη, όπου όπως υποστηρίζεται, οι Ηλείοι ήταν εκείνοι που μετέφεραν τη λατρεία του Άδη  στη Δωδώνη και ίδρυσαν το Νεκρομαντείο του Αχέροντα. Επίσης λατρεύονταν η θεά Δήμητρα λόγω της ευφορίας της γης και ο θεός Διόνυσος (από πιο παλιά) που τον θωρούσαν ως δικό τους θεό. Πίστευαν πως γεννήθηκε στον Αλφειό ποταμό από τη Σεμέλη. Γιόρταζαν τα ¨Θυϊα¨(το ρήμα θύω σημαίνει μαίνομαι, τρικυμίζω) και έπαιρναν μέρος όλοι από ιερείς μέχρι τον απλό λαό.

    Η λατρεία του θεού Ήλιου ήταν αξιόλογη γιατί πίστευαν πως ο βασιλιάς Αυγείας ήταν γιος του (κατά άλλη εκδοχή του Ηλείου, γενάρχη των Ηλείων).

    Από την Ηλεία προέρχονται και σπουδαία γένη μάντεων, οι Ιαμίδες, οι Κλυτιάδες, οι Τελλιάδες, με κυριότερους τον Μελάμποδα, τον Κλύτιο, τον Τισάμενο,κ,ά.

ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΗΣ ΗΛΙΔΑΣ

   Σύμφωνα με τον Παυσανία (Παυσανία: Ελλάδος Περιήγησις), πρώτος βασίλεψε ο Αέθλιος, ο οποίος ήταν γιος του Δία και της κόρης του Δευκαλίωνα και μετά ο γιος του Ενδυμίωνας. Εκείνος άφησε τη βασιλεία στο γιο του, τον Επειό, ο οποίος νίκησε σε αγώνα δρόμου που είχε διοργανώσει ο Ενδυμίωνας, για να γίνει ένας από τους τρεις γιους του διάδοχος του θρόνου. Από το όνομά του πήραν το όνομα ¨Επειοί¨.

   Στη Πίσα (=πόλη της Ηλείας που πήρε το όνομα της από τον ιδρυτή της Πίσο, γιο του Περιήρους και εγγονού του Αιόλου ή από την ομώνυμη πηγή Πίση, κατά τον Στράβωνα VIII)  που ανήκε το κράτος του Επειού, ο Οινόμαος ήταν ο ηγεμόνας της περιοχής. Τον διαδέχτηκε ο Πέλοπας και η Πισάτις αποσπάστηκε από τη χώρα του Επειού. Στο βασίλειο του Επειού βασίλεψε για λίγο και ο γιος του ο Αιτωλός, ο οποίος εξορίστηκε για φόνο στη περιοχή του Αχελώου ποταμού όπου πήρε και το όνομά του. Ο γιος του Επειού, ο Ηλείος, βασίλεψε κατόπιν καθώς πήραν το όνομά του οι Ηλείοι και η χώρα ονομάστηκε πλέον ¨Ήλις¨.

Γιος του Ηλείου -όπως προαναφέραμε κατά μία εκδοχή- ο Αυγείας. Αργότερα βασίλεψαν, ο γιος του Αυγεία ο Αγασθένης, ο Αμφίμαχος, ο Θάλπιος, ο Διώρης και ο Πολύξενος. Έπειτα ο γιος του Πολύξενου, Αμφίμαχος και ο γιος του Αμφίμαχου ο Ηλείος επί του οποίου οι Δωριείς ήρθαν στη Πελοπόννησο. Οι Δωριείς παραχώρησαν την Ήλιδα στον Όξυλο, γιατί ο Όξυλος τους βοήθησε να κατέβουν στη Πελοπόννησο. Απόγονος του ήταν ο Ίφιτος, ο οργανωτής των Ολυμπιακών Αγώνων.

Η ΠΟΛΗ

Στους δήμους της Κοίλης Ήλιδας δέσποζε η πρωτεύουσά της συνοικισμένη από αγροτικούς οικισμούς στην αρχή και αργότερα, από το 471 π.Χ. ήταν μεγάλη πόλη, οργανωμένη με πολεοδομικό σύστημα, το γνωστό ως ¨ιπποδάμειο¨. Σημαντικό τμήμα της πόλης καταλάμβαναν οι αθλητικές εγκαταστάσεις της, γιατί οι αθλητές, οι συγγενείς και οι συνοδοί τους, πριν αγωνιστούν στην Ολυμπία διέμεναν στην Ήλιδα, ώστε να ολοκληρώσουν τη προετοιμασία της συμμετοχής τους και να ενημερωθούν για τους κανονισμούς των αγώνων.

Ο Παυσανίας δεν κάνει λεπτομερή αναφορά για την Ήλιδα όπως έκανε για την Ολυμπία. Ενδιαφέρουσα είμαι η διαπίστωση ότι ο βασικός άξονας επικοινωνίας της Ήλιδας –ο κεντρικός δρόμος αν μας επιτρέπεται η έκφραση- ότι ταυτίζεται με τον σημερινό δρόμο που διχοτομεί τον αρχαιολογικό χώρο (ο επαρχιακός δρόμος  που πηγαίνει προς τη «Λίμνη Καραμανλή»). Στο βορειοδυτικό  επίπεδο μέρος της πόλης απλώνονται οι χώροι προετοιμασίας των αθλητών. Συνεχίζοντας από εκεί , η περιοχή ανατολικά, ήταν τα δημόσια κτήρια της αγοράς, φτιαγμένα σε υπερυψωμένο επίπεδο που ορίζεται στο βορειοανατολικό άκρο του από το θέατρο. Νότια της κεντρικής οδού ήταν η κυρίως πόλη και δυτικά το εμπορικό κέντρο. Στην υπερυψωμένη περιοχή, στη πλαγιά του λόφου της ακρόπολης, είχε μια σειρά μεγάλων ιερών.

Η πόλη Ήλιδα ήταν ατείχιστη, ως ιερή πόλη του Ολυμπίου Διός και μόνο η ακρόπολη είχε κάποια στοιχειώδη οχύρωση. Ερείπια της Ήλιδας βρέθηκαν από την αυστριακή σχολή Αθηνών.

ΜΝΗΜΕΙΑ

Γυμνάσια.

Σύμφωνα με τον Παυσανία, ο χώρος όπου ήταν οι αθλητικές εγκαταστάσεις περιελάμβανε τρία γυμνάσια.

Το μεγάλο, περιφραγμένο με τοίχο και με εσωτερικές δεντροστοιχίες από ψηλά πλατάνια. Ο χώρος ονομάζονταν ¨Ξυστός¨ γιατί ο Ηρακλής, ο γιος του Αμφιτρύωνα, ασκούνταν στο να ξύνει τα αγκάθια που φύτρωναν εκεί. Ήταν στα δυτικά της Αγοράς. Ένα μέρος του ονομάζονταν ¨Πλέθριο¨, στο οποίο οι Ελλανοδίκες έβαζαν τους αθλητές να αγωνίζονται.

Ένα δεύτερο, μικρότερο και συνέχεια του μεγαλύτερου, ονομάζονταν ¨Τετράγωνο¨ λόγω του σχήματός του. Σ’αυτό αγωνίζονταν οι αθλητές στη πάλη.

Το τρίτο γυμνάσιο ήταν και αυτό περιφραγμένο και ονομάζονταν ¨Μαλθώ¨ λόγω της μαλακότητας του εδάφους του. Αυτό το παραχωρούσαν στους εφήβους για όσο διάστημα διαρκούσε  η «πανήγυρις». Μέσα εκεί λειτουργούσε και το βουλευτήριο των Ηλείων, το ¨Λαλίχμιον¨ , που πήρε το όνομά του από τον δωρητή.

Στα τρία γυμνάσια υπήρχαν βωμοί θεών και αγάλματα ηρώων.

Οδός της Σιωπής

Για να πάει κανείς από το Γυμνάσιο στα Λουτρά περνούσε από την ¨οδό της Σιωπής¨ και περνούσε από το ναό της ¨Αρτέμιδος Φιλομείρακος¨ (ονομάστηκε έτσι επειδή ήταν κοντά στο γυμνάσιο). Η ¨οδός της Σιωπής¨ ονομάστηκε έτσι –σύμφωνα με το μύθο-επειδή άντρες από το στράτευμα του Οξύλου είχαν σταλεί για να κατασκοπεύσουν αυτούς που ήταν στην Ήλιδα. Στο δρόμο συνεννοήθηκαν να μη μιλούν για να μη γίνουν αντιληπτοί. Περνώντας από αυτό το δρόμο, άκουσαν αυτά που ήθελαν γυρνώντας πίσω στους Αιτωλούς.

Αγορά και Ελλανοδικαιώνας (έδρα των ελλανοδικών)

Η Αγορά την εποχή του Παυσανία ονομάζονταν ¨Ιππόδρομος¨  και εκεί προπονούσαν οι ντόπιοι τα άλογά τους. Ήταν ανοιχτός χώρος με στοές και δρόμους, αγάλματα θεών και ιερά. Η Αγορά των Ηλείων είχε γίνει με στοές οι οποίες είχαν απόσταση μεταξύ τους και συνδέονταν με δρόμους. Στην Αγορά υπήρχε και το κτήριο που στέγαζε τις δεκαέξι γυναίκες που έφτιαχναν το πέπλο της θεάς Ήρας και ήταν υπεύθυνες για την διοργάνωση αγώνων δρόμου παρθένων στην Ολυμπία.

    Στη δυτική Στοά της Αγοράς περνούσαν το περισσότερο καιρό οι ελλανοδίκες. Μπαίνοντας στην Αγορά από τη στοά αυτή, είχε αριστερά του τον Ελλανοδικαιώνα, ο οποίος χωρίζονταν από την Αγορά με ένα δρόμο. Στον Ελλανοδικαιώνα έμεναν οι εκλεγμένοι ελλανοδίκες για δέκα συνεχείς μήνες και εκπαιδεύονταν, διδασκόμενοι από τους ¨νομοφύλακες¨, το έργο για το οποίο προορίζονταν να φέρουν σε πέρας στους αγώνες της Ολυμπίας.

    Μία άλλη Στοά οι Ηλείοι την ονόμαζαν ¨Κερκυραϊκή¨ επειδή οι Κερκυραίοι  ήρθαν από το επίνειο της Ήλιδας, τη Κυλλήνη, λεηλατώντας ένα μέρος της Ήλιδας. Με τα λάφυρα που πήραν οι Ηλείοι από τους Κερκυραίους έχτισαν τη Στοά.

Οι ανασκαφές έχουν αποκαλύψει τα θεμέλια δύο μεγάλων στοών (των προαναφερομένων δύο) διαστάσεων 96 Χ 25μ. και 99 Χ 33μ.

Μνημείο του Πύρρωνα

Στη ¨Κερκυραϊκή Στοά¨, η ο οποία βλέπει προς την Αγορά, ήταν ο αδριάντας του γιου του Πιστοκράτη, Πύρρωνα. Υπήρχε και τάφος του Πύρρωνα στη τοποθεσία Πέτρα, προάστιο της Αρχ. Ήλιδας (Παλαιόπολη λέγεται σήμερα, πίσω από την Ήλιδα).                       Το  άλλο προάστιο ήταν η Ορθία που απείχε περίπου 1500μ. και τοποθετείται στο σημερινό χωριό Αυγείο.

Το θέατρο

Το θέατρο βρίσκεται μεταξύ της Αγοράς και του ποταμού Μηνίου (σήμερα το ποτάμι ονομάζεται Πηνειός). Κατασκευάστηκε στους ελληνιστικούς χρόνους, στα βόρεια κράσπεδα της Αγοράς και σε απόσταση 200μ. περίπου από το κέντρο της.

Είναι κοίλο και οι θεατές είχαν θέα τον Πηνειό, του οποίου η κοίτη βρίσκεται χαμηλότερα και σε μικρή απόσταση. Ο Παυσανίας το αναφέρει σαν ¨αρχαίο θέατρο¨ γιατί στις μέρες του είχε σταματήσει να λειτουργεί.

     Η σκηνή του είναι λίθινη και το κοίλο είναι επιχωματωμένο. Η διάμετρος της κυκλικής ορχήστρας είναι 25μ., η σκηνή με τα παρασκήνια καλύπτει χώρο 50Χ10μ., ενώ το μήκος των διαδρόμων του κοίλου φθάνει τα 40μ.

     Οι έξι διάδρομοι –κλίμακες σώζουν τα λίθινα σκαλοπάτια που στηρίζονται σε υπόστρωμα από ποταμίσιες κροκάλες (=ποταμίσια χαλίκια ή βότσαλα) και διαιρούν το κοίλο σε επτά κερκίδες.

    Στις ανασκαφές του θεάτρου αλλά και της Ήλιδας γενικότερα, βρέθηκαν κατά τις ανασκαφές ¨χάλκινες ψήφοι¨ (=απλά δισκάρια) με το μονόγραμμα της πόλης (FA, τα αρχικά της λέξης Fαλείων = Ηλείων).

    Καταστράφηκε πιθανόν το 267μ.Χ. από τους Ερούλους(= σκανδιναβικός λαός, που είχε ως αρχική πατρίδα του τη νότια Σουηδία. Αργότερα εγκαταστάθηκαν γύρω από τον Δούναβη και ύστερα στη σημερινή Βουλγαρία). Τον 4^ο-5^ο μ.Χ. αιώνα μετατράπηκε σε νεκροταφείο.

Ιερό του Άδη

 Ο Ιερός περίβολος του Άδη και ο ναός του, άνοιγε μία φορά το χρόνο και η είσοδός του επιτρέπονταν μόνο στον ιερέα.

Μόνο οι Ηλείοι τιμούσαν τον Άδη για το λόγο ότι, όταν ο Ηρακλής ήρθε με στρατό κατά της Ηλειακής Πύλου, λένε πως μαζί του ήταν και η θεά Αθηνά ως βοήθεια. Εμφανίστηκε τότε και ο Άδης για να βοηθήσει τους Πυλίους, γιατί εχθρεύονταν τον Ηρακλή και γιατί στη Πύλο τον τιμούσαν. Επικαλούνταν γι’αυτό και τον Όμηρο ως μάρτυρα (Ιλιάδα, Ε-395 : «…και ο πελώριος Άδης ανάμεσά τους υπόφερε το γρήγορο βέλος, όταν ο ίδιος ο άνδρας, ο γιος του αιγίοχου Δία, στη Πύλο, ανάμεσα στους νεκρούς τον κτύπησε και τον έκανε να υποφέρει»). Οι αρχαιολόγοι δεν το έχουν ανακαλύψει ακόμα.

Ιερό της Τύχης

Υπήρχε Ιερό της Τύχης με άγαλμα υπερφυσικού μεγέθους. Ήταν ξύλινο, επίχρυσο εκτός από το πρόσωπο και τα άκρα τα οποία ήταν από λευκό μάρμαρο.

Ιερό του Διονύσου

Σε όλη την Ηλεία λατρευόταν ο Διόνυσος. Έτσι και εδώ γιορτάζονταν τα Θύϊα, σε απόσταση οκτώ σταδίων από τη πρωτεύουσα Ήλιδα  και διαρκούσαν δύο ημέρες (στάδιο σήμαινε αρχικά δρόμος εξακοσίων ποδών, τον οποίο διένυαν στους Ολυμπιακούς αγώνες. Σύμφωνα με τον μύθο, αυτό το μέτρο είχε υποδείξει ο Ηρακλής για τον αγώνα δρόμου στην Ολυμπία. Αργότερα έγινε μονάδα μήκους ). Πίστευαν πως ο θεός μετέτρεπε το νερό σε κρασί. Υπήρχε και άγαλμα του Διονύσου από τον Πραξιτέλη. Ο ναός βρίσκονταν μεταξύ της Αγοράς και του ποταμού.

Ιερό της Αθηνάς στην Ακρόπολη

Στην ακρόπολη της Ήλιδας, ο Παυσανίας αναφέρει πως είδε Ιερό της Αθηνάς με χρυσελεφάντινο άγαλμα της θεάς. Ο περιηγητής αναφέρει πως ήταν έργο του Φειδία. Πάνω στο κράνος είχε πετεινό (θεωρούν ίσως γιατί οι πετεινοί είναι πρόθυμοι στις μάχες-κοκορομαχίες). Κατά τον Πλίνιο, το άγαλμα είναι έργο του μαθητή του Φειδία, του Κολώτη. Αγνοείται όμως η ακριβής θέση του ναού.

Ιερό των Χαρίτων

Ήταν ξύλινα αγάλματα με επίχρυσα ενδύματα. Τα άκρα τους και τα πρόσωπά τους ήταν από λευκό μάρμαρο. Δεξιά των Χαρίτων υπήρχε άγαλμα του Έρωτα.

Ιερά της Αφροδίτης

Πίσω από τη Κερκυραϊκή Στοά, συγκεκριμένα νότια αυτής, υπήρχαν ιερά της Αφροδίτης όπως αναφέρει ο Παυσανίας και ήταν αφιερωμένα στην ¨Αφροδίτη Ουρανία¨

 με χρυσελεφάντινο άγαλμα της θεάς από τον Φειδία στο ναό και το υπαίθριο τέμενος της θεάς, της ¨Πανδήμου Αφροδίτης¨ με χάλκινο άγαλμα της θεάς καθισμένης σε τράγο, έργο του Σκόπα.

                                                           ***

ΣΗΜΕΙΩΣΗ: Τις πληροφορίες τις πήρα από:

                        1. ¨ΑΡΧΑΙΑ ΗΛΙΔΑ¨- ΕΝΑ ΟΔΟΙΠΟΡΙΚΟ ΜΕΣΑ ΣΤΟ ΧΡΟΝΟ¨

                        Από τη Περιβαλλοντική Ομάδα του Α΄Λυκείου Αμαλιάδας, έτους 1994

2. ¨ΗΛΙΣ¨ - Η Πόλη των Ολυμπιακών Αγώνων ( φυλλάδιο  του Υπουργείου Πολιτισμού που διανέμεται στο νέο μουσείο Ήλιδας)

3. ¨Ελλάδος Περιήγησις¨- Παυσανίας : ¨Ηλειακά και Μεσσηνιακά¨

4.ΛΕΞΙΚΟ ΤΟΥ ΑΡΧΑΙΟΥ ΚΟΣΜΟΥ:  Ελλάδα-Ρώμη (εγκυκλοπαίδεια ΔΟΜΗ)