ΑΡΧΑΙΑ ΔΩΔΩΝΗ

ΤΟ ΙΕΡΟ ΤΗΣ ΑΡΧΑΙΑΣ ΔΩΔΩΝΗΣ

«Ζευ άνα Δωδωναίε Πελασγικέ τηλόθι ναίων

Δωδώνης μεδέων δυσχειμέρου, άμφι δε Σελλοί

Σοι ναίουσ’ υποφήται ανιπτόποδες χαμαεύναι…»

(Ομήρου Ιλιάδα, ραψ. Π, στ.233-235, αρχαίο κείμενο)

«Δία της Δωδώνης, πρωτοκύβερνε, πελασγικέ, που μένεις

Μακριά, την παγερή αφεντεύοντας Δωδώνη, και τρογύρα

Χαμοκοιτάμενοι, ανιφτόποδοι, ζουν οι Σελλοί, οι δικοί σου

προφήτες…»

(μετάφραση Νίκου Καζαντζάκη)

Που βρίσκεται - Προϊστορία – Προέλευση

Πόλη της Ηπείρου, 22 χλμ νότια της πόλης των Ιωαννίνων, στην άκρη της κοιλάδας Ελλοπίας, στους ανατολικούς πρόποδες του όρους Τόμαρος, στα 1974μ. Ως προς τη προέλευση του ονόματος ¨Δωδώνης¨ υπάρχουν πολλές εκδοχές. Ο Κυρηναίος ελεγειακός ποιητής και Αλεξανδρινός γραμματικός Καλλίμαχος (310-240 π.Χ.) πιστεύει ότι η ονομασία της πόλης προέρχεται από μια Ωκεανίδα νύμφη με το όνομα ¨Δωδώνη¨. Άλλη εκδοχή είναι ότι το όνομά της ίσως το πήρε από το ρήμα δίδωμι (δώτειρα των αγαθών). Κατά άλλη άποψη, από το γιο του Δία και της Ευρώπης, Δώδωνο.

Ο Δίας ερχόμενος πριν από 4000 χρόνια περίπου στη Θεσσαλία, αποκαλούνταν Νάιος και Δωδωναίος Πελασγικός. Παντρεύτηκε, κατά την αντίληψη των αρχαίων, τη πανάρχαια θεότητα Γη, τη γόνιμη φύδη. Το όνομα Δωδώνη –όπως προαναφέραμε – έγινε από την Ωκεανίδα νύμφη Δωδώνη, Δωδώ και Δότειρα, Δα και Δω και Διδώ (=μητέρα). Αυτά αναφέρουν οι ποιητές της αρχαιότητας. Εκεί, σε αυτό το ιερό λατρεύονταν η ¨αιωνόβιος δρυς¨ (=βελανιδιά). Το γέρικο δέντρο που δέχτηκε στα κλαδιά του τα αποδημητικά περιστέρια από τη Θήβα της Αιγύπτου.

Στη Δωδώνη έφτασαν οι πρώτες ελληνικές φυλές γύρω στα 2000 π.Χ., οι οποίοι είχαν ινδοευρωπαϊκή προέλευση. Από αυτές επικράτησαν κατά τον 14^ο αι. π.Χ. οι Ελλοί- Σελλοί όπου δημιούργησαν και το όνομα Έλληνες. Άνθρωποι ασκητικοί που περιφρονούσαν την περιποίηση του σώματος και γι΄αυτό ο Όμηρος τους αποκαλεί ανιπτόποδας (=που δεν έπλεναν ποτέ τα πόδια τους) και χαμαιεύνας (=που κοιμόνταν στο έδαφος και όχι σε κρεβάτια).

Στη Δωδώνη λάτρευαν πολύ φανατικά το δέντρο αυτό. Η ¨δρυολατρεία¨ όμως έφερε ανάμεσά τους αντιθέσεις κάποια στιγμή. Η δρυς αυτή που  κατοικούσε το ζευγάρι, Δίας και Διώνη, έγινε ιερή και η λατρεία της προηγήθηκε από τη λατρεία του Πελασγικού Δία. Η δρυς αποκαλούνταν ¨μαντική¨ και τα νερά των πηγών ¨θεϊκά. Η παρουσία των θεών αυτών ερμηνεύονταν από το ¨θρόισμα¨ των φύλλων και τα ¨κρωξίματα¨ των πουλιών πάνω στο δέντρο.

Το μαντείο της Δωδώνης είχε τη πρώτη θέση ¨σκορπώντας¨ τις μαντείες του σε όσους πήγαιναν να ζητήσουν χρησμό. Η αρχαία παράδοση θεωρούσε το μαντείο της Δωδώνης το πιο αρχαίο ελληνικό μαντείο και το μοναδικό ως ένα καιρό.

Η Δωδώνη ήταν γνωστή στο Όμηρο, ο οποίος χαρακτηρίζει τη περιοχή ¨χειμωνόδαρτη¨ στη οποία κατοικούσαν οι Αινιάνες και οι γειτονικοί με αυτούς ¨μενεπτόλεμοι Περραιβοί¨. Ο Στράβωνας μας πληροφορεί ότι η Δωδώνη ανήκε στη Θεσπρωτία και ήταν κοντά στο όρος Τμάρος ή Τόμαρος (=σήμερα ονομάζεται Ολύτσικα) κάτω από το οποίο ήταν το ιερό. Από το όνομα του όρους ονομάζονται και οι ¨προφήτες¨ του ιερού «Τομούροι». Εδώ βλέπουμε πως ο Στράβων κάνει σαφή τοπογραφικό καθορισμό της θέσης της Δωδώνης.

Το μαντείο της Δωδώνης είναι γνωστό και στα «Αργοναυτικά», ένα έπος που μας έχει χαθεί και το γνωρίζουμε μόνο από περιλήψεις των αρχαίων και τα ομηρικά έπη. Σύμφωνα με τα «Αργοναυτικά», ο Ιάσονας κατά τη σύσταση της θεάς Αθηνάς, έρχεται στη Δωδώνη να πάρει ένα κλαδί από την ¨ιερή βελανιδιά¨ και να το βάλει στη πλώρη του καραβιού ώστε να προστατεύει και να οδηγεί τους Αργοναύτες στο ταξίδι τους.

Στην «Οδύσσεια» επίσης του Ομήρου, ο Οδυσσέας φτάνει στη Δωδώνη για να πληροφορηθεί από την ¨βελανιδιά¨ πώς θα γυρίσει στην Ιθάκη. Αλλά και στο 4^ο αι. π.Χ. επικρατούσε η αντίληψη αυτή για την αρχαιότητα της Δωδώνης.

Η λατρεία και η μαντική

Η μαντική στην αρχαιότητα ήταν τέχνη με την οποία ο άνθρωπος μπορούσε να πληροφορείται τη θέληση του θεού ή των θεών για πράγματα που τον αφορούσαν στο παρόν ή θα τον ενδιέφεραν στο μέλλον. Οι ανασκαφές δεν έδωσαν απάντηση στο ερώτημα για το χρόνο έναρξης της λατρείας στη Δωδώνη, γιατί λείπουν οι συστηματικές προϊστορικές έρευνες στην Ήπειρο, που ως το 16^ο-17^ο αι. π.Χ. ήταν αποκομμένη από τη νότια Ελλάδα. Τα αρχαιότερα ευρήματα, αυτά που μπορούν να χρονολογηθούν, είναι η κεραμική μυκηναϊκής προέλευσης και τα χάλκινα όπλα (ξίφη, μαχαίρια), τα οποία δεν είναι αρχαιότερα από τον 15 αι. π.Χ. Θα πρέπει επομένως να δεχτούμε ως χρόνο έναρξης της λατρείας τη πρώιμη εποχή του Χαλκού (2600-1900 π.Χ. περίπου) ή τη Μεσοελλαδική (1900-1600 π.Χ. περίπου).

Η Μεγάλη Θεά (Βλάστηση) είχε τη κατοικία της στη Δωδώνη, στις ρίζες μιας μεγάλης βελανιδιάς, της φηγού (Ησίοδος), της οποίας οι ψημένοι καρποί αποτελούσαν τροφή των ανθρώπων (βαλανιδοφόροι).

Πριν την εμφάνιση του Δία, λατρευόταν στη Δωδώνη η Γη. Η Γη ως η ¨μητέρα των πάντων¨, όσων ζουν και κινούνται στη γη, στη θάλασσα και στον αέρα. Θεωρούνταν η πιο μεγάλη από τους θεούς και μητέρα των θεών. Στη Δωδώνη ο νέος θεός του ουρανού, των κεραυνών και της καταιγίδας και η χθόνια θεά της βλάστησης, αποτέλεσαν το ¨θείο ζεύγος¨, όπως στη νότια Ελλάδα ο Δίας και η θεά της γονιμότητας, Ήρα. Ο Ζευς έγινε τώρα ένοικος της Δωδώνης με την επίκληση Νάϊος (=ένοικος, κάτοικος, από το ρήμα ναίω που σημαίνει κατοικώ) και προελληνική θεά πήρε το όνομά του, Διώνη, σύμφωνα με τη πατριαρχική αντίληψη των Ελλήνων. Η ¨φηγός¨ ήταν η κατοικία του θείου ζεύγους που απεικονίζεται και σε αργυρά δίδραχμα.

Από το θρόισμα των φύλλων της και το πέταγμα των περιστεριών που φωλιάζουν στα κλαδιά της, οι υποφήται  του Διός, οι Σελλοί, που κοιμόνταν καταγής και δεν έπλεναν τα πόδια τους για να έρχονται σε επαφή με τη γη και να αντλούν από αυτή τη μαντική δύναμη, ερμήνευαν στους θνητούς τη θεία βούληση.

Ακόμα παλιότερη είναι η λατρεία της Δρυός. Η λατρεία της Δρυός ήταν γνωστή στην «Ιλιάδα» του Ομήρου. Στη μονομαχία του Έκτορα και του Μενέλαου, ο Απόλλωνας και η Αθηνά παρακολουθούν τη μονομαχία μεταμορφωμένοι σε γύπες που κάθονται πάνω στο ιερό δέντρο του Δία. Άγνωστοι όμως είναι οι λόγοι που οδήγησαν στην ίδρυση της λατρείας στη Δωδώνη. Οι λόγοι που αναφέραμε αλλά και το γεγονός ότι τα βελανίδια αποτελούσαν τη τροφή των ανθρώπων και των ζώων, συντέλεσαν στη καθιέρωση των λατρευτικών σχέσεων με το δέντρο. Η ιερότητα της βελανιδιάς βεβαιώνεται και από δρύινα στεφάνια, χρυσά ή επίχρυσα που συνήθιζαν να καταθέτουν ως κτερίσματα στους τάφους.

ΜΝΗΜΕΙΑ ΣΤΟΝ ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΚΟ ΧΩΡΟ

Η ιερή οικία

Ο χώρος που λατρεύονταν η θεότητα, είχε μέσα ένα χτισμένο ναό του θεού, το βωμό του αλλά και άλλους μικρότερους ναούς.

Ένας περίβολος από χάλκινους τρίποδες με λέβητες περιέκλειε την ιερή φηγό, τη κατοικία του Δία.

Επειδή οι λέβητες εφάπτονταν ο ένας με τον άλλον, όταν κάποιος έκρουε έναν από τους λέβητες, ο ήχος δεν σταματούσε και περιέτρεχε όλους. Σταματούσε μόνο όταν κάποιος ακουμπούσε έναν από τους λέβητες. Από τον αδιάκοπο ήχο των λεβήτων έμεινε η φράση «δωδωναίον χαλκείον», που λεγόταν επί των ¨ακαταπαύστων και πολλά λαλούντων¨. Από τον εναρμόνιο ήχο των λεβήτων και από το θρόισμα των φύλλων της φηγού, οι ιερείς ερμήνευαν τη βούληση του θεού. Τόσο ο κύκλος των τριπόδων, όσο και ο κύκλος των χάλκινων λεβήτων, ¨προφύλαγε¨ και ¨έδιωχνε¨ τα μιάσματα, προστάτευε δηλαδή το χώρο και απομάκρυνε την κακή επήρεια. Πολλά κομμάτια από σιδερένιους και χάλκινους τρίποδες που βρέθηκαν, φτάνουν ως τον 9^ο και 8^ο αι. π.Χ., βεβαιώνοντας τη παράδοση και τη λειτουργία του περιβόλου με τους τρίποδες από τους χρόνους αυτούς έως τις αρχές και του 4^ου αι. π.Χ. Μετά τα μέσα του 4^ου αι, π.Χ. ο περίβολος αντικαταστάθηκε από λίθινο ισοδομικό περίβολο με είσοδο από τη νότια πλευρά, που περιέκλειε το μικρό ναό με τη φηγό. Το ¨προφητικό ήχο¨ των τριποδικών λεβήτων αντικατέστησε τώρα ένα αφιέρωμα των Κερκυραίων, ένα χάλκινο άγαλμα παιδιού πάνω σε κίονα, το οποίο κρατούσε μία χάλκινη μάστιγα με τρείς αλυσίδες και αστραγάλους που αιωρούνταν στον άνεμο και χτυπούσαν τον παρακείμενο λέβητα, τοποθετημένος και αυτός πάνω σε κίονα. Από τον ήχο αυτό οι ιερείς χρησμοδοτούσαν.

Στις αρχές του 3^ου αι. π.Χ. επί Πύρρου (297-272 π.Χ.), τον ισοδομικό περίβολο αντικατέστησε ένας πιο ευρύχωρος, με τρεις ιωνικές στοές στις τρεις πλευρές της αυλής και η είσοδος ήταν στη πρόσοψη. Στην ανατολική πλευρά δεν κατασκευάστηκε στοά. Εκεί όπου βρίσκεται η φηγός.

Τα 219 π.Χ. εισέβαλαν οι Αιτωλοί με το στρατηγό τους Δορύμαχο, στη Δωδώνη και στο Δίον (την ιερή πόλη των Μακεδόνων) και τα δύο ιερά καταστράφηκαν. Σύμφωνα με τον Πολύβιο (ιστορικός του 2^ου π.Χ αι.) οι Αιτωλοί πυρπόλησαν το ιερό της Δωδώνης χωρίς να κάψουν την ιερή κατοικία. Απλά τη κατεδάφισαν. Τη θέση του μικρού ιερού πήρε ένας μεγαλύτερος με τετράστυλη ιωνική παράσταση, μεγάλο σηκό και άδυτο με τρεις ιωνικές στοές στο εσωτερικό και πρόστυλο με τέσσερις ιωνικούς κίονες στη πρόσοψη.

Ο αρχαίος ναός της Διώνης

Η κατοικία της Διώνης, βρίσκονταν στα βόρεια της ιερής κατοικίας, όπου διατηρείται λίθινη τετράγωνη βάση ναού διαστάσεων 9,80 Χ 9,40μ. Μετά τη πυρπόληση του 219 π.Χ. ο ναός αυτός εγκαταλείφτηκε και ένας μεγάλος ναός της Διώνης χτίστηκε λίγο νοτιότερα, αμέσως ανατολικά από την ιερή οικία.

Ο ναός του Ηρακλή

Ναός διαστάσεων 16,50 Χ 9.50μ. είναι ο μοναδικός ναός δωρικού ρυθμού στο ιερό. Τη σχέση του ναού με τη λατρεία του Ηρακλή μαρτυρούν αναθήματα και μια λίθινη μετόπη που παριστάνει τον άθλο του Ηρακλή να σκοτώνει τη «Λερναία Ύδρα». Ανατολικά του ναού σώζεται η βάση του βωμού διαστάσεων 5,70 Χ 3,20μ.

Ο ναός καταστράφηκε και αυτός το219 π.Χ. από τους Αιτωλούς και ανοικοδομήθηκε μετά από λίγο από λάφυρα.

Ο ναός της Αφροδίτης

Ο ναός αυτός κατασκευάστηκε κατά τους χρόνους της βασιλείας του Πύρρου και ανοικοδομήθηκε ύστερα στα δυτικά της Ιερής Οικίας, άμεσα γειτονικά με αυτή. Οι διαστάσεις του ήταν 10,30 Χ 6,46μ. με σηκό και βάθος 3,40μ. Ο ναός αυτός αναγνωρίστηκε ως ναός της Αφροδίτης, της οποίας η λατρεία μαρτυρείται επιγραφικά από ένα χάλκινο ανάθημα από κάποιον με το όνομα Ωφελίων που αφιέρωσε στη θεά. Βρίσκεται στα νοτιοδυτικά της Ιερής Οικίας, σε συμμετρική απόσταση από το ναό του Ηρακλή. Η λατρεία της Αφροδίτης αναφέρεται στην επιγραφή από τη Δωδώνη και είναι ευνόητο γιατί η Αφροδίτη είναι κόρη της Διώνης.

Ο ναός της Θέμιδας

Σε συμμετρική απόσταση σε σχέση με το ναό της Διώνης, δυτικά της Ιερής Οικίας, βρίσκεται ο ναός της Θέμιδας διαστάσεων διαστάσεων 10,30 Χ 6,25μ. Αποτελείται από πρόστυλο τετράστυλο, πρόναο και σηκό. Στη πρόσοψη σώζεται η βάση μεγάλου βωμού που τον περιβάλουν μεγάλοι ορθοστάτες με είσοδο στη βόρεια πλευρά όπου τελούνταν οι θυσίες στη Θέμιδα.

Το Βουλευτήριο

Το οικοδόμημα είναι χτισμένο στη νότια πλευρά του λόφου και ανατολικά του θεάτρου. Δεν έχει ανασκαφεί το ανατολικό τμήμα. Αποτελείται από μία μεγάλη αίθουσα με διαστάσεις 43,60 Χ 32,35Μ. και μια δωρική στοά στη πρόσοψη. Οι σύνεδροι κατά πάσα πιθανότητα κάθονταν στην ανωφερή πλαγιά ‘όπως δείχνουν λείψανα ειδωλίων από πέτρα.

Το Πρυτανείο

Βρίσκεται νότια του Βουλευτηρίου. Στο ενδιάμεσο διακρίνονται λείψανα της δυτικής πύλης του παλιού εξωτερικού περιβόλου του ιερού του 4^ου π.Χ. αι., από την οποία ξεκινούσε η ιερά οδός που οδηγούσε προς τη μαντική φηγό. Τμήμα του περιβόλου βρέθηκε και μέσα στο πρυτανείο και χρησίμευε ως ανατολική πλευρά της αίθουσας του συνεδρίου με τα εδώλια. Μετά τη ρωμαϊκή καταστροφή του 167π.Χ., κατά το 1^ο π.Χ αι., το οικοδόμημα επισκευάστηκε πρόχειρα.

Η οικία των ιερέων 

Δυτικά του βουλευτηρίου σώζονται οι τοίχοι με ξερολιθιά ορθογωνίου κτιρίου διαστάσεων 17,30 Χ 10,70μ.

Το θέατρο

Είναι από τα μεγαλύτερα θέατρα της Ελλάδας. Η χωρητικότητά του ήταν 17000 θεατές. Έχει νότιο προσανατολισμό, προς τον άξονα της κοιλάδας και είναι χτισμένο στη νότια πλαγιά του λόφου. Οικοδομήθηκε τον 3^ο αι. π.Χ. επί βασιλείας Πύρρου (297-272 π.Χ.) για τη γιορτή των Ναίων που τελούνταν –μάλλον- κάθε τέσσερα χρόνια. Στο κέντρο της ορχήστρας διατηρείται η βάση της θυμέλης, δηλαδή η βάση του βωμού του Διονύσου. Γύρω από την ορχήστρα, ένας βαθύς οχετός σκαμμένος στο βράχο, αποχέτευε τα όμβρια νερά του κοίλου, τα οποία εμφανίζινταν στο ασβεστολιθικό υπέδαφος.

Η σκηνή

Η διώροφη σκηνή είναι ορθογώνια, διαστάσεων 31,20 Χ 9,10μ. με δύο μεγάλα παρασκήνια στα άκρα και τέσσερις τετράπλευρους στύλους ενδιάμεσα. Στην οπίσθια νότια πλευρά, συνεχίζεται η δωρική στοά με 13 οκτάπλευρους στύλους , η οποία επικοινωνεί με τη σκηνή με μία τοξωτή θύρα. Η σκηνή με τα παρασκήνια χρησίμευε για τις μεταμφιέσεις των ηθοποιών (υποκριτών είναι η σωστή λέξη), αλλά και ως σκηνικό βάθος τη σκηνή.

Το στάδιο

Δυτικά του θεάτρου βρίσκεται το στάδιο, του οποίου το ανατολικό τμήμα έχει ελευθερωθεί από τις επιχώσεις. Χτίστηκε τον 3^ο αι. π.Χ. για τους γυμνικούς αγώνες των Ναίων, την ίδια εποχή με τα δυο πρόπυλα και το λίθινο προσκήνιο του θεάτρου. Έχει 21 ή 22 σειρές εδωλίων. Για να γίνει αυτό κατασκευάστηκε μπροστά από το δυτικό τμήμα του θεάτρου κεκλιμένο επίπεδο σε όλη τη βόρεια πλευρά του σταδίου.

Η ακρόπολη

Τη κορυφή του μικρού λόφου, ύψους 35μ.,  περιβάλλει ένα τείχος ισοδομικό, σχήματος τραπεζοειδές με δέκα ορθογώνιους πύργους, του δεύτερου μισού του 4^ου π.Χ. αι. με περίμετρο 750μ. και εμβαδόν 3,4 εκτάρια (34 στρέμματα).

Η Χριστιανική βασιλική

Η εκκλησία είναι σε πολλά σημεία θεμελιωμένη σε βράχο. Στη θέση της παλιάς χτίστηκε νέα μεγαλύτερη και μεγαλοπρεπέστερη με κύρια προέκταση της προς την ανατολή. Χρονολογείται τον 6^ο αι. π.Χ.

Εξωτερικός περίβολος του ιερού

Τον 4^ο αι. π.Χ. και ειδικότερα το δεύτερο μισό, τα οικοδομήματα περικλείστηκαν σε ένα ευρύχωρο περίβολο που ακολουθεί τον άξονα της κοιλάδας.

Η αρχιτεκτονική σύνθεση του ιερού της Δωδώνης

Κύρια χαρακτηριστικά της αρχιτεκτονικής σύνθεσης του ιερού είναι ο προσανατολισμός της προς τον άξονα της κοιλάδας, δηλαδή, προς τα νοτιοανατολικά και η πλαισίωσή του με στοές που οδηγούσαν στο κέντρο της λατρείας, στην Ιερή Οικία με τη φηγό.

                                                                    ***

ΠΗΓΕΣ:

1.«PETER KUMENHOVEN-ΠΕΡΙΚΛΗΣ ΚΑΡΑΜΗΝΑΣ», Εκδόσεις  ΗΛΙΑΝΘΟΣ

2. ΕΓΚΥΚΛΟΠΑΙΔΕΙΑ ΔΟΜΗ : «Λεξικό του Αρχαίου Κόσμου»

3.Ομήρου « Ιλιάδα», Μετάφραση Νίκου Καζαντζάκη

4. ΔΙΑΔΙΚΤΥΟ (φωτογραφίες)